De Nederlandse biercultuur

Over gruit, kuit, oud bruin en natuurlijk pils

In vergelijking met onze buren Duitsland en België, staat Nederland misschien niet bekend als echt bierland. Maar met honderden verschillende brouwerijen en als thuishaven van één van 's werelds grootste biermerken, speelt de Nederlandse biermarkt toch mee op wereldniveau.

Gruit, kuit en hoppenbier

Bier wordt al eeuwenlang over bijna de hele wereld gedronken. Het zal echter per land en zelfs regio sterk verschillend hebben gesmaakt, afhankelijk van de beschikbare brouwingrediënten. Bier werd namelijk gebrouwen met een verscheidenheid aan granen (vanaf het jaar 1000 vooral tarwe) en op smaak gebracht met een mix aan kruiden als laurier, komijn, anijs en als belangrijkste smaakmaker gagel.

Dit bier noemde men gruitbier. Brouwers kochten het gruit (het kruidenmengsel) in een lokaal gruithuis, waar de staat er flink aan verdiende (een vroege vorm van accijns). Thuis maakten ze er vervolgens bier van. Een typische vrouwenklus, overigens; brouwen gebeurde vooral thuis, terwijl de man elders aan het werk was.

Hoppenbier

Rond het jaar 1300 deed vanuit de Noord-Duitse Hanzesteden de hopplant zijn intrede. In sommige bieren werd de gruit volledig vervangen door hop, waardoor het aangenaam bitter smaakte en langer houdbaar was. De hoppenbieren werden vooral in Haarlem, Amersfoort, Delft en Gouda gebrouwen en verscheept naar omliggende landen.

Kuit

Een eeuw later was ook het kuitbier flink in opkomst. Kuit is een bovengistend, licht troebel, granig en licht bitter bier. Hoewel tegenwoordig gerst het meest gebruikt wordt als brouwgraan voor veel bierstijlen, is kuit gebrouwen met minstens 45% bleke haver en 20% tarwe. Het Nederlandse kuitbier groeide in de 15e en 16e eeuw uit tot een succesvol exportproduct en werd tot ver in Duitsland, Noord-Frankrijk en aan de Engelse oostkust gedronken. Het bleef ook daarna nog lange tijd voor veel brouwerijen hun belangrijkste bier.

Fun fact: de achternamen Hoppenbrouwer en Kuitenbrouwer komen nog steeds voor in Nederland en verwijzen naar deze twee biersoorten.

Meer oud-Nederlands bier

Oud bruin

Oud Bruin kennen we in Nederland in twee varianten. Het oorspronkelijke Oud Bruin was een donker bier van gemengde gisting, dat een jaar of langer gelagerd werd op houten vaten. Dit werd vervolgens versneden met een jong, zoeter bier om het minder zuur te maken. Gulpener Zwarte Ruiter (Mestreechs Aajt) is een voorbeeld van deze bierstijl. 

De "moderne" Oud Bruin kennen we vooral als een zoet, ondergistend bier met een laag alcoholpercentage. Ook deze stijl Oud Bruin wordt gebrouwen bij Gulpener, maar ook bijvoorbeeld bij hun Limburgse buren van Brand.

Dortmunder/Dort

De bierstijl Dort is vernoemd naar de Duitse stad Dortmund, maar het gaat hier om een Nederlandse interpretatie van het Duitse Dortmunder biertype. Dit bier werd vooral gebrouwen in Limburg. Het is een ondergistend bier met een hoog stamwortgehalte. Dit zorgt voor een donkerblond tot amberkleurig bier met een iets hoger alcoholpercentage dan pils. 

Echt Nederlands bockbier?

Je kan niet schrijven over de Nederlandse biercultuur zonder bockbier te noemen. Toch is het bockbier zoals we dat nu kennen eigenlijk een evolutie van een Duitse bierstijl. Voor meer over bock verwijs ik je graag naar de artikelen hieronder.

De pilswoestijn

Door verschillende belastingregels krijgen kleine brouwerijen het in de 19e eeuw steeds moeilijker. Belangrijke wetenschappelijke doorbraken als de thermo- en saccharometers, pasteurisatie en de koelmachine zorgen er tegelijkertijd voor dat de uit Tsjechië afkomstige bierstijl 'pilsner' steeds populairder wordt. 

De grote brouwerijen worden steeds groter en richten zich eigenlijk nog alleen nog maar op het brouwen van pils. In de jaren zeventig van de vorige eeuw is dit nagenoeg de enige bierstijl die nog gebrouwen wordt in Nederland. Andere stijlen zoals Oud Bruin en Dort worden echt alleen nog in Limburg gebrouwen en Bock is gereserveerd voor het najaar.

Op het hoogtepunt (of liever gezegd: dieptepunt) van deze "pilswoestijn" waren er nog maar 14 brouwerijen actief in Nederland. 

Toch was het niet voor iedereen kommer en kwel, want de in 1873 in Amsterdam opgerichte brouwerij Heineken weet juist in die "droge" twintigste eeuw de wereld te veroveren met haar pils. Het bier wordt inmiddels over de hele wereld geschonken en Heineken staat bekend als één van de grootste brouwerijen ter wereld.

Modern Nederlands bier

Halverwege de jaren tachtig begint er iets te broeien in het Nederlandse bierlandschap. Of te brouwen, liever gezegd. Want meer en meer brouwers richten zich op "speciaalbier". Die naam gebruiken we nog steeds en we doelen daarmee vaak op alles dat geen pils is. 

Deze bierrevolutie vindt overigens overal ter wereld ongeveer gelijktijdig plaats. In Nederland betekent het bijvoorbeeld dat we in eerste instantie vooral naar onze zuiderburen kijken en Belgische bierstijlen in Nederland gaan brouwen. Consumentenvereniging PINT wordt opgericht om de biercultuur in ons land te bevorderen. In Engeland zet CAMRA (Campaign for Real Ale) zich in voor de Britse biercultuur en in Amerika is het hek van de dam als president Jimmy Carter het verbod op thuisbrouwen opheft. 

Inmiddels zitten we in Nederland volgens de laatste telling op 782 geregistreerde brouwerijen. Een deel daarvan is 'huurbrouwer' en brouwt haar bieren dus in de ketels van andere brouwers.

De bierstijlen halen we tegenwoordig overal vandaan. De Belgische stijlen doen het natuurlijk nog steeds goed, terwijl bijvoorbeeld de IPA zich vanuit Engeland via Amerika hier heeft gevestigd als een van de populairste stijlen. Ook de zwaardere stijlen zijn erg in trek, zoals Russian Imperial Stouts en bieren die in whisky/bourbon vaten worden gerijpt.

Moderne klassiekers

Brouwers grijpen inmiddels ook steeds meer terug naar de klassiekers. Brouwerij Jopen doet dat bijvoorbeeld met hun Jopen Koyt. Dit is een gruitbier dat gebrouwen werd ter ere van het 750-jarig bestaan van de stad Haarlem en is gebaseerd op een recept uit 1407. 

Als je een beetje goed zoekt, kan je ook hier en daar nog wel een kuitbier vinden, bijvoorbeeld Elser van de Naeckte Brouwers uit Amstelveen. Alfa brouwt nog steeds haar Krachtig Dort en bij een bezoek aan Gulpener in het zuiden van Limburg kan je met een beetje geluk de Zwarte Ruiter proeven.

Het is dus soms even zoeken, maar de klassiekers hebben zich dus prima uit de pilswoestijn gered!

Voor het schrijven van dit artikel is gebruikgemaakt van lesmateriaal van Stichting Bieropleidingen Nederland (StiBON), het boek BIER van Rick Kempen (Ambo|Anthos, 2017) en artikelen van Roel Mulder op Verlorenbieren.nl.